SRC Regio-nieuws

Markante gebouwen – Kasteel Heukelum

HEUKELUM - In het uitzendgebied van SRC FM staan talloze intrigerende gebouwen. We rijden er vaak langs en vragen ons af wat er zich achter die gevels afspeelt of afgespeeld heeft. In deze serie werpen we een verhelderend licht op een aantal van die tot de verbeelding sprekende staaltjes bouwkunst. Deel 3: Kasteel Heukelum.
 
Kasteel Heukelum, vanouds genaamd Merckenburg, is gelegen even buiten het oude vestingstadje Heukelum op de grens van Gelderland en Zuid Holland. De eerste vermeldingen dateren uit de middeleeuwen. Het was de roemruchte familie van Arkel die het kasteel liet optrekken kort voor het jaar 1286. Ze maakten er een enorm bouwwerk van met torens, een binnenplaats, dubbele gracht en een voorburcht.
 
Visioen
Voor die tijd stond er ook al een kasteel. Dit bouwwerk is enkele malen verwoest door Noormannen en Franken. Een interessante vraag is waarom dit sterke slot op deze plaats staat. De Arkels streken hier neer nadat Kruisridder Jan van Arkel een visioen kreeg toen hij gelegerd was voor de muren van Jeruzalem. Niemand minder dan de aartsengel Gabriel verscheen aan hem na de overwinning op de muzelmannen boven de muren van Jeruzalem en zei: "Gaat heen waar deze zwaan U brengt en bouw daar uw slot". Hij voer op zijn schip achter deze zwaan aan, en waar deze zich nestelde verrees het eerste slot van de Arkels. Als dank voor dit goddelijk teken sierde op elke burcht een vergulde zwaan de hoogste spits.
 
Ministaatje
Kasteel Heukelum maakt deel uit van een serie van negen burchten, die de positie van de familie letterlijk moesten versterken op de roerige grens tussen Gelre en Holland. Al deze burchten - behalve dei van Heukelum - zijn verdwenen. De meeste kastelen zoals Hagestein en Everstein zijn tijdens de Arkelse oorlog (1401-1412) verwoest. Heukelum is de laatst overgebleven stamburcht van de familie van Arkel. Heukelum was ten tijde van deze heren en vrouwen een hoge heerlijkheid. Een ministaatje met eigen munt, rechtspraak (halsrecht), windrecht, zwanendrift en collatierecht. Deze voorrechten zou het nog lang houden.
 
Plunderingen
Via vererving kwam de Heerlijkheid in het bezit van de familie de Thiennes, graven van Rumbeke. Een familie met haar hoofdzetel in het nu Belgische plaatsje Rumbeke. In 1672, het rampjaar, trokken de troepen van Lodewijk XIV op naar Holland. Tegengehouden door de toen inderhaast ingerichte waterlinie plunderden en verbrandden deze rovers alle bouwwerken ten zuiden van deze tijdelijke grens. Ook Heukelum, inmiddels een verouderde vesting, onderging dit lot. Kasteel en stad liepen zware schade op. Een wonder voorkwam toen echter dat de middeleeuwse poorttoren werd geslecht.
 
Amsterdams grachtenhuis
In 1732 werd de Heerlijkheid met toren gekocht door Johan van der Stel. Oud Gouverneur van Ambon en kleinzoon van Simon van der Stel, 2e Gouverneur van de Kaap de goede hoop. Hij en zijn broer Simon werden de nieuwe bewoners van Heukelum. Tegen de oude toren bouwden zij een voor die tijd modern dubbel Amsterdams grachtenhuis. Het is dit huis wat wij tegenwoordig zien. Een lange gang in het midden met links en rechts kamers. In 1788 werd na het overlijden van Van der Stel de Heerlijkheid verkocht aan de familie van Gennep. Deze deden huis en Heerlijkheid op hun beurt in 1813 over aan Jonkheer Fabricius. Het waren roerige tijden. Tijdens de omwenteling in 1795 werden de heerlijke rechten afgeschaft en werd van Gennep een "gewoon" burger. De brief die hij ontving met deze mededeling van het stadsbestuur wordt nog altijd op het huis bewaard.
 
Nieuwe eigenaar
Mr Adriaan Cornelis Fabricius, vrederechter uit Amsterdam, mocht zich in 1813 de nieuwe eigenaar noemen van kasteel Heukelum. Een sterk verouderd huis uit 1734. Adriaan liet in 1821 alle ramen vernieuwen. Geheel volgens de laatste mode. Dat wil zeggen met grote 8-ruits dan wel 6-ruits vensters in plaats van de gebruikelijke kleine ruitverdeling. Het rijke rococo snijwerk op de poorttoren moest plaatsmaken voor een nieuwe omlijsting in strakke empirevormen. Ook het interieur werd aangepakt. De twee salons aan de voorzijde kregen een nieuw plafond.
 
Verdiensten
De familie Fabricius heeft veel voor de stad en het land gedaan. Freule Clara Fabricius liet de stad Heukelum in 1928 nog een enorm fortuin na. 10.000 gulden ten behoeve van de herbouw van de kerktoren die in de 17e eeuw als gevolg van een brand was ingestort. Tevens liet zij het interieur van de kerk uit ruime beurs restaureren en verrees er op haar kosten een nieuwe pastorie. Het Frans Hals Museum in Haarlem werd in 1888 verrijkt met een schenking van maar liefst 116 schilderijen waaronder vele van grote meesters zoals Frans Hals. Veel bleef er echter nog achter waaronder een groot stadsgezicht van de hand van J.W Bilders.
 
Persoonlijke offers
Tot 1988 behielden de erfgenamen van Fabricius het eigendom van de Heerlijkheid. Een bijzondere bewoner was Baron Rudolph van Heeckeren van Brandsenburg. In de moeilijke periode na de oorlog en ten tijde van de wederopbouw wist hij Heukelum in ere te houden ten koste van grote persoonlijke offers. Dankzij Rudolph kon Heukelum in 1988, in zeer complete toestand, door zijn dochter overgedragen worden aan de familie Ruyten, de huidige bezitters van kasteel en landgoed.
 
Herenkamer 
Het tegenwoordige kasteel is een heel bijzonder compleet geheel van huis, inboedel, archief, en park. Het wordt bewoond en is door zijn kwetsbaarheid en kleinschaligheid niet geschikt voor bezoek door grote groepen. In het souterrain is een klein museum gevestigd waar zeldzame Heukelumse munten te zien zijn, tal van middeleeuwse en latere bodemvondsten, een fotoarchief en het omvangrijke huisarchief kan hier geraadpleegd worden.
 
Restauratie
Als gevolg van restauratiewerkzaamheden aan het interieur zijn er tot nader order geen rondleidingen mogelijk. Het archief en het huismuseum zijn wel op afspraak te bezoeken na schriftelijke introductie op het adres.

Meer Regio-nieuws